Alles over kalium

Introductie: wat is kalium?

Kalium (K+) of potassium is een mineraal en elektrolyt dat een cruciale rol speelt voor de cellulaire gezondheid (1, 2). Het zorgt voor regulatie van de vochtbalans, de overdracht van zenuwsignalen en de spiercontracties, met name belangrijk voor de hartspier (3). Kalium werkt nauw samen met natrium waarbij het een tegengestelde werking heeft aan natrium en bijdraagt aan ontspanning van de bloedvaten en het verlagen van de bloeddruk (4). Kalium heeft een essentiële functie voor de hartgezondheid (5). Bij een kaliumdisbalans wordt zowel een tekort als een overschot aan kalium in verband gebracht met verschillende gezondheidsproblemen. Het is gebleken dat een kaliumtekort (hypokaliëmie) vaak voorkomt en gerelateerd wordt aan een verhoogd risico op hartaandoeningen (6, 7). Door de kaliuminname te verhogen kan het natriumgehalte worden gebalanceerd waarbij kalium regulerend en beschermend werkt bij een hoge bloeddruk (8). Een kaliumoverschot (hyperkaliëmie) kan voorkomen bij nierfunctiestoornissen of bij bepaald medicijngebruik.

Een hoge bloeddruk (hypertensie) is een veelvoorkomend gezondheidsprobleem waarbij de oorzaak dikwijls te wijten is aan een disbalans in de voeding; het overmatig eten van bewerkt voedsel met veel geraffineerd zout overheerst het eten van groente en fruit dat rijk is aan kalium. Het lichaam kan zelf geen kalium aanmaken. Bovendien kan een tekort ontstaan door langdurig aanhoudende diarree, braken, hormonale problemen en medicijngebruik (9). Een tekort aan kalium zorgt niet alleen voor een hoge bloeddruk, maar kan ook leiden tot symptomen als vermoeidheid, spierkrampen, zwak gevoel, obstipatie, kortademigheid en onregelmatige hartslag (9, 10, 11). Hoewel de gevoeligheid voor een hoge bloeddruk persoonsafhankelijk is, heeft men over het algemeen baat bij een verhoogde inname van natuurlijk kalium via de voeding (12).

Wetenschappelijk onderzoek en oorsprong

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat kalium een sterk regulerende werking heeft voor de bloeddruk en een belangrijk element vormt voor de elektrolytenbalans in het lichaam.

Verschillende wetenschappelijke studies tonen aan dat kalium zorgt voor een verlaagde bloeddruk, met name bij mensen met hypertensie en hoge zoutconsumptie (8, 13, 14, 15)
Onderzoek toont aan dat een verhoogde kaliuminname beschermende effecten heeft tegen het ontwikkelen van hartaandoeningen (12)
Een laag kaliuminname en een hoog natriuminname geeft meer kans op een hoge bloeddruk en het ontstaan van hart- en vaatziekten (16)
Studies tonen aan dat kalium een belangrijke rol speelt voor de hartgezondheid bij mensen met diabetes (17)
Onderzoek laat zien dat kalium een rol speelt voor de hersengezondheid en bijdraagt aan een goed cognitief vermogen (18, 19, 20)
Een laag kaliumgehalte en een hoge natriuminname wordt in verband gebracht met een verhoogde kans op depressie (21)
Onderzoek wijst uit dat kalium effect heeft op de bloedsuikerspiegel en de insulinewerking waarbij een tekort kan leiden tot glucosetolerantie en een verminderde insulinegevoeligheid (1, 4, 22)
Hoewel kaliumbeperking soms wordt aangeraden bij mensen met nieraandoeningen, zijn er ook onderzoeken die aantonen dat meer kalium een gezonde nierfunctie juist helpt ondersteunen (23, 24)
Studies tonen aan dat kalium, naast calcium, ook een rol speelt voor de botgezondheid en de preventie van osteoporose (25, 26)

Bronnen van kalium
Kalium komt voor in verschillende, met name plantaardige, voedingsmiddelen, zoals groenten, fruit, noten en peulvruchten (4, 27). Zo zit kalium in linzen, kikkererwten, zoete aardappelen, avocado, bananen, pinda’s, tomaten, pompoenpitten, zonnebloempitten, cashewnoten en amandelen. Daarnaast is kalium aanwezig in sommige vissoorten en zuivelproducten, zoals yoghurt. Bovendien bevat gedroogd fruit kalium. Het is gebleken dat kalium uit voedsel beter wordt gereguleerd dan kalium uit supplementen waarbij er een hogere kans is op hyperkaliëmie. Soms wordt gebruik gemaakt van kaliumzout (28).

De werking van kalium

Kalium is een essentieel mineraal en elektrolyt dat betrokken is bij verschillende fysiologische processen.

Reguleren van de vochtbalans
Samen met natrium, eveneens een mineraal en elektrolyt, reguleert kalium de vochtbalans voor gezonde lichaamscellen. De elektrolytenbalans - waarbij verschillende mineralen samenwerken - draagt bij aan de energieproductie en de vitaliteit (3).

Opname van voedingsstoffen en energieproductie
Net als een evenwichtig natriumgehalte, speelt de juiste kaliumbalans een belangrijke rol voor transport en opname van voedingsstoffen. Kalium draagt bij aan de omzetting van glucose naar glycogeen (4). Daarbij blijkt de opname van kalium uit plantaardige voedingsmiddelen het meest effectief. Kalium blijkt bovendien een rol te spelen bij de insulinewerking (1, 4, 22).

Bevorderen van de zuur-base balans
Kalium speelt ook een rol voor de zuur-base balans van het lichaam. Het draagt bij aan het handhaven van de pH-waarde in het bloed (29).

Ondersteunen van de spierfunctie
Kalium zorgt voor de samentrekking en ontspanning van spieren, ondermeer de hartspier. Een kaliumtekort kan leiden tot spierzwakte of spierkramp. Met name voor sporters is kalium essentieel om vermoeidheid en blessures te voorkomen (30).

Ondersteunen van de zenuwfunctie
Kalium is betrokken bij de werking van het zenuwstelsel en de signaaloverdracht voor hersenen en spieren. Het is gebleken dat een kaliumtekort bijdraagt aan de cognitieve gezondheid (18, 19). Een kaliumtekort leidde tot cognitieve achteruitgang bij ouderen (20).

Reguleren van de bloeddruk
Kalium ondersteunt de hartgezondheid en draagt bij aan het verlagen van de bloeddruk en ontspanning van de bloedvaten. Plantaardige voeding dat rijk is aan kalium blijkt bescherming te bieden tegen een hoge bloeddruk (hypertensie) en heeft gunstige effecten voor het hart (8, 12, 13, 14, 15, 23).

Verschillen tussen verwante stoffen

Kalium werkt samen met andere elektrolyten, zoals natrium, calcium, magnesium en chloride.

Kalium versus natrium
Kalium (K+) heeft een tegengestelde werking aan natrium; natrium verhoogt de bloeddruk, kalium draagt bij aan ontspanning van de bloedvaten en het verlagen van de bloeddruk (16). Zowel kalium als natrium zijn essentieel voor een gezonde celwerking, zenuwfunctie en spierfunctie, vooral de hartspier. Beiden ondersteunen ook de vochtregulatie in het lichaam.

Kalium en chloride
Chloride (Cl-) is een bestanddeel van maagzuur dat bijdraagt aan de spijsvertering. Kalium en chloride werken samen voor het behoud van de vochtbalans.

Kalium, calcium en magnesium
Deze elektrolyten zijn betrokken bij de spiercontractie, zenuwimpulsen en bloeddrukregulatie (31). Magnesium ondersteunt de werking van kalium op celniveau. Calcium (Ca2+) heeft effect op de signaaloverdracht in de spieren.

Kalium versus fosfaat
Kalium en fosfaat (PO43-) zijn beide betrokken bij de energieproductie en de spierfunctie. Daarnaast is fosfaat een onderdeel van ATP (adenosinetrifosfaat) als energiemolecuul van de cel.

Kalium versus bicarbonaat
Bicarbonaat (HCO3-) reguleert de pH-balans in het bloed. Kalium draagt bij aan de zuur-base balans van het lichaam (29).

Veiligheid, dosering en interacties bij gebruik van kalium

Adequate kaliuminname is essentieel voor de gezondheid en de elektrolytenbalans. Met een volwaardig en gezond voedingspatroon krijgt men voldoende kalium binnen. Kaliumsuppletie wordt dan ook niet aangeraden. Daarnaast kan suppletie eerder leiden tot een kaliumoverschot met problemen voor de maag-darmfunctie of hartritmestoornissen (3).

Veiligheid
De toxiciteit van kalium is laag waarbij een overschot door de nieren zal worden uitgescheiden. Kalium uit voeding is veilig, maar suppletie kan gevaarlijk zijn door een kaliumoverschot. Het is gebleken dat zowel een kaliumtekort (hypokaliëmie) als een kaliumoverschot (hyperkaliëmie) kan gezondheidsproblemen geven.

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid
De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid kalium is ongeveer 3.500 mg voor volwassenen. Door een lage consumptie van groenten en fruit wordt deze hoeveelheid vaak niet gehaald. Symptomen van een kaliumtekort zijn vermoeidheid, kortademigheid, spierzwakte, constipatie en hartritmestoornissen (3, 32). Kaliumsuppletie wordt enkel gebruikt onder medisch toezicht.

Interacties met medicatie
Het kaliumniveau kan worden beïnvloed (verlagende of verhogende werking) door bepaalde medicijnen, zoals diuretica, antibiotica of bloeddrukverlagende medicatie. Bij medicijngebruik is terughoudendheid geboden met kaliumsuppletie.

Conclusie en toekomstige onderzoeken

Hoewel kalium niet de aandacht krijgt als magnesium (eveneens een elektrolyt), is het een cruciaal mineraal voor een gezonde vochtbalans, stabiele bloeddruk, goede zenuwfunctie en optimale spierwerking (1, 2, 3, 4, 8, 13, 14, 15). Daarnaast is kalium belangrijk voor de energieproductie, de opname van nutriënten en de zuurgraad van het lichaam (3, 4, 29). Vooral in samenwerking met natrium heeft kalium een beschermende en regulerende rol. Zo draagt kalium bij aan het verlagen van de bloeddruk als gevolg van een hoge natriuminname (16). Kalium is dan ook van aanzienlijk belang voor de hartgezondheid (5, 12, 17). Bovendien ondersteunt kalium de hersengezondheid (18, 19, 20, 21).

Een kaliumtekort komt veel voor onder de Westerse bevolking (7). We kunnen stellen dat de kalium-natrium balans tegenwoordig vaak verstoord is; een hoge consumptie van bewerkte producten die vaak veel zout bevatten, overmatig suikergebruik en teveel geraffineerde koolhydraten tegenover een te lage consumptie van verse groenten en fruit en andere plantaardige voeding, zoals peulvruchten en noten. Een optimaal kaliumgehalte kan dan ook worden bereikt door het zoveel mogelijk vermijden van bewerkte voeding en vaker te kiezen voor plantaardige voeding (rijk aan kalium) dat aanzienlijke gezondheidsvoordelen zal bieden (4, 12, 23, 27, 33). Een kaliumtekort komt vaker voor bij ouderen, intensieve sporters en mensen met een chronische ziekte. Door vochtverlies, diarree of braken is er ook meer kaliumbehoefte (9). Kaliumsuppletie wordt niet aangeraden doordat een kaliumoverschot risico’s met zich kan meebrengen (3). Kaliumsupplementen worden dan ook enkel gebruikt onder medisch toezicht. Kortom, samen met natrium vormt kalium een spilfunctie voor de elektrolytenbalans als ook voor de cardiovasculaire gezondheid. Met het streven naar optimale lichamelijke en mentale balans, verdient kalium meer aandacht in actueel voeding- en leefstijladvies.

Toekomstige onderzoeken
Er is toenemende interesse voor de rol van kalium bij de preventie van hart- en vaatziekten. Daarnaast is er belangstelling voor toekomstig onderzoek gericht op: